آیا تا بحال در شب، تحت تأثیر نمای درخشان ساختمانی قرار گرفته‌اید، طوری که برای نگریستن به آن مدتی بیشتر مکث کنید؟ آیا به این فکر کرده‌اید که سازندگان، چطور به سطح ساختمان چنین منظرۀ شگفت‌انگیز و هنرمندانه‌یی می‌بخشند و با عناصر بصری به آن هویت و تمایز می‌دهند؟ پاسخ این پرسش را می‌بایست در عرصه‌ی «نورپردازی نمای ساختمان» جستجو کرد.
امروزه در صنعت ساختمان‌سازی و معماری چشم‌انداز، نورپردازی نمای ساختمان نه تنها امری ضروری بشمار می‌رود، بلکه به آن بعنوان تلاشی برای جاری کردن روح در بنا پس از غروب نگریسته می‌شود. در این مقاله قصد داریم شرح دهیم که چرا نورپردازی نما، جنبه‌ای بنیادین از طراحی خارجی ساختمان در دوران معاصر است و در ادامه به برخی تکنیک‌های گوناگون این نورپردازی، جدیدترین نورپردازی نمای ساختمان و نکاتی که باید در طراحی نورِ نمای ساختمان به آنها توجه کرد اشاره کنیم. با ما همراه باشید.
مفهوم و اهمیت «نورپردازی نمای ساختمان»
نورپردازی نمای ساختمان که گاه «معماری نورپردازی» نیز نامیده می‌شود، عبارت است از بکارگیریِ حساب‌شده و اصولیِ منابع نوری در سطح خارجی ساختمان‌ها و بناها. این استفاده، در حقیقت بکارگیریِ عامدانه و هدفمندِ نور برای مقاصدی چون بهبود بخشیدن به زیبایی و کارآمدی ساختمان و نیز ایجادِ هویت و فضایی خاص در سطحِ بیرونی ساختمان، هم در اوقات عصر و هم پس از غروب است. نورپردازی نما، شامل برگزیدن دقیق منابع نوری، جاگذاری مناسب آنها، و محاسبۀ شدتِ درخشش و رنگ مورد نیاز برای هر بخش از نماست تا ویژگی‌های خاص معماری، بافت‌ها و ابعاد یک ساختمان در پرتو این نورها، مورد تأکید قرار گیرند. با برجسته کردنِ هدفمندِ عناصر معماری و ایجادِ تعامل میانِ نور و سایه، نورپرداز نما می‌تواند احساساتی خاص را در بیننده برانگیزد، قصدهای معمارِ بنا را وضوح ببخشد و بر منحصر بفرد بودن ساختمان تأکید کند. نورپردازی نمای ساختمان، تنها عنصری سطحی و تزیینی نیست بلکه این نورپردازی ظرفیت آن را دارد که بر فضای شهری و نحوۀ ادراک و تعامل ما با ساختمان‌ها اثر بگذارد و حتا در اهدافی مانند صرفه‌جویی در منابع انرژی و سازگاری با محیط زیست، نقش ایفا کند. یک نورپردازی ساده نمای ساختمان یا یک نورپردازی نمای استادانه و هنرمندانه، می‌تواند در فضای شهری، زندگی بدمد و در آن حس امنیت و همزیستیِ جمعی پدید بیاورد.
بیشتر بخوانید: همه چیز درباره طراحی نورپردازی ساختمان
۶ تکنیک استفاده از نورهای LED در نورپردازی نما
از انواع لامپ نورپردازی نمای ساختمان برای روشن کردن نمای ساختمان استفاده می‌شود. تا مدتی پیش بطور عمده از لامپ‌های هالوژن استفاده می‌شد. به دلیل مصرف بالای این لامپ‌ها، سازندگان اغلب تنها در موارد و مکان‌های ضروری از این لامپ‌ها استفاده می‌کردند. با اختراع لامپ‌های LED و افزایش محبوبیت آنها، امروزه دستِ سازندگان و طراحان ساختمان در استفاده‌های زیبایی‌شناسانه و کاربردی از نور در نمای ساختمان‌ها بسیار بازتر شده است. لامپ‌های LED با مصرف کم و عمر طولانی که در انواع گوناگون با رنگ‌های متنوع و توان بالای تولید نور متمرکز تولید می‌شوند امروزه اصلی‌ترین منبع نور مورد استفاده در نورپردازی نما هستند. از میان تکنینک‌های گوناگونِ عمومی و ویژۀ استفاده از چراغ‌های تشکیل‌یافته از لامپ‌های LED در نورپردازی نمای ساختمان، می‌توان به این موارد اشاره کرد:
استفاده از نورپردازی تأکیدی
بکارگیری ماهرانۀ نورهای تأکیدی(Accent Lighting)، تکنیکی بسیار کارآمد است که معماران و طراحان نور را قادر می‌سازد نورپردازی خارجی ساختمان را مطابق طرح‌های دلخواه‌شان شکل دهند. آنها با انتخاب و جهت‌دهی دقیق منابع نوری، می‌توانند نورهایی متمرکز را بر نقاطِ مهمِ نما بتابانند و این نقاط را در نگاهِ بینندگان، به پیش‌زمینه و در مرکز توجه بیاورند. با این نورها ریزه‌کاری‌های معماریِ نما مانند تزیینات، قوس‌ها، ستون‌ها و بافت‌های گوناگون، از ابهام و تیرگی بیرون کشیده شده، توسطِ تعاملِ نور و سایه، به مرکز توجه بینندگان تبدیل می‌شوند. نورهای تأکیدی می‌توانند ساختمانی معمولی را به یک شاهکار هنری بدل کنند. بعنوان نمونه این نورها، به نمای سنگی یک ساختمان در شب، بافت و حجم می‌دهند تا بینندگان بتوانند جزئیات ماهرانۀ تراش سنگ‌ها را دقیقا مشاهده کنند. همچنین این نورها می‌توانند به نماهای مدرن نیز لایه‌هایی دلنشین از نور افزوده و به سطوحِ صیقلی پویایی و تحرک ببخشند. از نمونه‌های موفقِ نورپردازی تأکیدی بر نمای ساختمان، می‌توان به این موارد اشاره کرد:
• برج خلیفه، دوبی
• موزۀ لوور ابوظبی، امارات
• ساختمان کاسا باتلو (Casa Battlo)، بارسلونا
تمامی این مثال‌ها، نمایان‌کنندۀ تواناییِ نورِ تأکیدی در دگرگون کردنِ نما هستند.
استفاده از نورهای وال واشر
چراغ‌های وال واشر (Wall Washing Lights) چراغ‌هایی چندکارکردی هستند که تمامِ یک سطحِ عمودی را پوشش داده، تجربۀ بیننده از بافت و جزئیات نما را بهبود می‌بخشند و فضایی هارمونیک در سطح ساختمان و در چشم‌اندازِ شهری ایجاد می‌کنند. بر خلافِ نورهای متمرکز، وال واشرها با زاویه تابشِ باز، رویکردی کل‌گرایانه دارند و با پوششِ تمامِ سطحِ سوژه، بافت و جزئیات را آشکارتر کرده، حس تعادل بصری ایجاد می‌کنند. قاعدۀ اصلیِ استفاده از وال واشرها، در توانایی‌شان برای تأکید بر ویژگی‌های ذاتیِ سطوح نهفته است. این چراغ‌ها با نورِ یکدستی که ایجاد می‌کنند، ریزه‌کاری‌ها و خطوطِ مرزیِ میانِ سطوح را برجسته‌تر و آشکارتر می‌کنند. چه سوژه، سطحِ پرداخت‌نشدۀ یک سنگ باشد و چه سطحی صیقلی و مدرن، وال واشرها ویژگی‌های بنیادین این سطوح را بیرون کشیده و پیشِ چشم قرار می‌دهند. نورِ یکپارچۀ آنها همچنین باعث ایجاد تعادل و توازن می‌گردد. این نورها با جلوگیری از تاریک ماندنِ یک نقطه یا درخششِ بیش از حدِ نقطه‌ای دیگر، حسِ آرامشِ بصری ایجاد می‌کنند. دو نمونه از استفادۀ چیره‌دستانه از نورهای وال واشر عبارتند از:
موزۀ گوگنهایم، بیلبائو
• پل بندرگاه سیدنی، استرالیا
بکارگیری نورهای سطحی
نورهای سطحی (Grazing Lights) چراغ‌هایی دیوارتاب هستند که در نزدیکیِ سطوح عمودی کار گذاشته می‌شوند و دامنۀ نوردهی بسته و کم‌وسعتی دارند. این نورها به نمای ایستای ساختمان‌ها پویایی، برانگیزانندگی و زیبایی می‌بخشند. نورهای سطحی با تأکید بر بافت‌ها، نقش‌ها و برجستگی‌ها، تأثیرات بصریِ خیره‌کننده‌ای ایجاد می‌کنند. این نورها با توانایی‌شان در ایجادِ عمق و سایه، ابزار مهمی از مجموعه چراغ‌های در دسترسِ طراحان نورپردازی نما برای افزایش زیبایی و روایتگری بنا بشمار می‌آیند. در پرتو نورِ آنها، سطوحِ آجری ملموس‌تر بنظر رسیده، مرزِ میان آجرهای‌شان آشکارتر می‌شود و سطوحِ سنگیِ پرداخت‌نشده، دندانه‌ها و رگه‌های زیبای طبیعی‌شان را در بازیِ نور و سایه به نمایش می‌گذارند. نتیجۀ این همه، ایجادِ یک تجربۀ بصریِ غنی و دراماتیک از مصالحِ موجود در نمای ساختمان خواهد بود. به دو نمونۀ موفق و تأثیرگذارِ استفاده از این چراغ‌ها می‌توان چنین اشاره کرد:
• معبد پارتنون، آتن
• ساختمان گِرکین، لندن
استفاده از نورپردازی سیلوئت
تکنیک نورپردازی سیلوئت (ضدنور) شاهدی دیگر بر توانِ دگرگون‌کنندگیِ نور است. این شیوه، سوژه را به ساده‌ترین و بنیادین‌ترین فرمش درآورده، خطوطِ کنارۀ آن را بسیار برجسته و خیره‌کننده می‌سازد. نورپردازیِ سیلوئت هنگامی که بر روی بناهای هنری (نظیر تندیس‌ها) و نماهای مینیمالیستی اجرا شود، به آنها عمق، جذبه و حالتی جادویی می‌بخشد که از تعاملِ معماریِ نما و نورپردازیِ آن سرچشمه گرفته است. نماهای مینیمالیستی در پرتو این شیوه از نورپردازی، خصوصیتِ اصلی‌شان یعنی غالب بودنِ فرم را بطورِ کامل نمایان می‌کنند. برای ایجاد این نوع نورپردازی، منابع نوری باید در نقاطِ خاصِ نما، و در پشتِ سوژه قرار گیرند تا نورِ پس‌زمینه‌ایِ قدرتمندی ایجاد شود. نتیجه، قرار داده شدنِ یک فرمِ تاریک از سوژه، مقابلِ پس‌زمینه‌‌ای درخشان است. از ویژگی‌های خاصِ این نوع از نورپردازی، تأکیدِ همزمان بر سادگی و آراستگی‌ست.
بکارگیریِ عنصرِ «سایه»
سایه در کنارِ نور، عنصری بنیادین در نورپردازیِ نمای ساختمان است. نور و سایه در ترکیب با یکدیگر، عمق، حجم و تأثیرات بصری بسیار قوی ایجاد می‌کنند. ایجادِ سایه‌های پیچیده، پویا، و در تعامل با فرمِ معماریِ نما، از طریقِ کارگذاریِ بسیار دقیقِ منابع نوری بر نما ممکن می‌شود. بازیِ سایه در نمای ساختمان، آن را به پرده‌ای مواج بدل می‌کند که تخیل و احساساتِ بیننده را برمی‌انگیزد. تکنیک استفاده از سایه، به نما حسی از پویایی و تغییرِ دائمی می‌بخشد بگونه‌ای که بیننده را از زوایای گوناگون به تماشای نما فرا می‌خواند و حسی از شگفتی را با نمایشِ دگرگونی‌ها در او ایجاد می‌کند.
استفاده از شیوۀ «نورپردازی تعاملی»
نورپردازی تعاملی (Interactive lighting) شیوه‌ای پیشگام در نورپردازیِ نما و معماری‌ست. در این شیوه، تکنولوژی و خلاقیت به هم آمیخته می‌شوند تا ساختمان‌های ایستا را به سازه‌هایی پویا بدل کنند که به حضور و رفتارِ بینندگان، واکنش نشان می‌دهند. این روشِ نوآورانه، بسیار فراتر از ایجادِ صِرفِ زیبایی پیش می‌رود و رسانه‌ای مؤثر را برای روایت‌پردازیِ معمارانه، مشارکتِ عمومی و تجربه‌ای جذاب، فراهم می‌کند. در این شیوه، از تکنولوژی‌های پیشرفته برای تسهیلِ تعاملِ همزمان با بینندگان استفاده می‌شود. کار گذاشتنِ ابزارهای گوناگون مانند سنسورها، دوربین‌ها و سیستم‌های نوریِ واکنشی (Responsive Lighting Systems) در معماریِ نمایِ ساختمان، بنا را قادر می‌سازد تا شرایطِ محیطی و اعمالِ بینندگان را درک کرده، به آنها واکنش نشان دهد. بعنوانِ مثال می‌توان چنین سیستمی را برای تغییر رنگ متناسب با شرایط آب و هوا، موقعیتِ زمانی در شبانه‌روز، یا جمعیتِ بینندگان تنظیم کرد. سیستم نورپردازی تعاملی حتا می‌تواند عابران را به شرکت در تعامل دعوت کند تا با یک حرکتِ خاص یا استفاده از یک اپلیکیشنِ موبایلیِ معین، رنگِ نورپردازیِ نما را تغییر دهند. از نمونه‌هایی که این سیستم در نورپردازیِ نمای آنها استفاده شده می‌توان به این موارد اشاره کرد:
• نورپردازیِ خلیج سانفرانسیسکو
• تندیسِ تعاملیِ باران، شارجه
• موزۀ ملی قطر، دوحه
بیشتر بخوانید: اصول نورپردازی خارجی ساختمان
۹ عامل تأثیرگذار بر انتخاب نوع «نورپردازی نمای ساختمان»
۱-سبک معماری: سبک معماری نمای ساختمان بی‌شک عنصری مهم در انتخاب نوع نورپردازی آن است. نمایی به سبک سنتی نورپردازی متفاوتی را نسبت به نمایی مدرن و مینیمالیستی نیاز دارد. انتخابِ سبکِ هماهنگِ نورپردازی، بخشی مهم از کار طراح نورپردازی نماست.
۲-کارکرد و استفادۀ ساختمان: ساختمان‌ها متناسب با کارکردشان نیز نورپردازی‌های متفاوتی را می‌طلبند. نورپردازیِ مرکزی تجاری باید جلب‌کنندۀ توجهات و حاوی نشانه‌های هدایت‌کننده باشد در حالی که نورپردازی نمای ساختمان ویلایی یا نورپردازی نمای یک ساختمان مسکونی، باید فضایی گرم و پذیرا ایجاد کند و در عینِ زیبایی، احساسِ امنیت پدید بیاورد.
۳-سازگاری با محیط زیست: این عامل نیز عنصری بسیار مهم در طراحی نورپردازی نما به حساب می‌آید. استفاده از منابع نوری با مصرفِ کمِ انرژی و ایجادکنندۀ کم‌ترین آسیب به محیط زیست، اولویتِ مهمی‌ست که باید طراحان نورپردازی به آن توجه کنند. یکی از مهم‌ترین دلایلِ اقبالِ فراوان به لامپ‌های LED چنان که اشاره شد وجودِ چنین ویژگی‌هایی در این لامپ‌هاست.
۴-توجه به مقررات و قواعد: نورپردازیِ نما باید بگونه‌ای باشد که مزاحمتی برای همسایگان و اختلالی در عبور و مرورِ عمومی ایجاد نکند.
۵-موقعیتِ مکانی و جهتِ ساختمان: وضعیتِ ساختمان نسبت به موقعیت و حرکتِ خورشید، عاملِ مهمِ دیگر‌ی‌ست که باید برای دست یافتن به حداکثرِ بهره‌وری در نورپردازی نما به آن توجه کرد.
۶-هزینه: مقدار بودجۀ در نظر گرفته شده برای نورپردازی نما نیز طبعا عاملی‌ست که باید متناسب با آن، طرح‌ریزی و خرید ابزارهای روشنایی انجام شود.
۷-کارکرد همراه با زیبایی: ایجادِ امنیت و روشناییِ لازم برای عبور و مرور نیز در کنارِ پارامترهای زیبایی‌شناختی، عاملی مهم در انتخاب نوع نورپردازی نما به حساب می‌آید. طراحی ایده‌آلِ نورپردازی نما هنگامی ممکن می‌شود که به هر دوی این عوامل دقت شده باشد.
۸-استفاده از تکنولوژی‌های نو: صنعت روشنایی در روزگار ما چنان به سرعت دگرگون می‌شود که به‌روز ماندن در آن نیازمندِ توجهی مدام است. استفاده از جدیدترین نوآوری‌ها در این عرصه، فرصت‌ها و امکاناتِ بسیاری را برای نورپردازِ نمای ساختمان ایجاد خواهد کرد.
۹-شرایط آب و هوایی: تجهیزات متناسب با هر شرایطِ جوی، باید از ویژگی‌های متفاوتی برخوردار باشند. چراغ‌های قابل استفاده در آب و هوای مرطوب و بارانی با ابزارهای متناسب با شرایطِ جویِ خشک، متفاوت است. توجه به استانداردهای خاصِ چراغ‌ها از این نظر هم، عاملی ضروری در انتخاب نوع نورپردازی ست.
کلام آخر
نورپردازیِ نمای ساختمان، حیطه‌ای بسیار گسترده و پیچیده است که در این مقاله تنها به برخی جوانب آن پرداخته شد. متخصصِ شاغل در این حرفه باید در عین برخورداری از خلاقیت و حس زیبایی‌شناسی، بر سویه‌های فنی نیز اشراف کامل داشته باشد تا بتواند سیستمی نوری منطبق بر همۀ عناصر و شرایطِ لازم طراحی کند. کسبِ اعتبار، موفقیت و شهرت در این حرفه، تنها در این صورت ممکن است. امیدواریم خواندن این مقاله برای‌تان مفید بوده باشد.